ประวัติของโครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ

ความเป็นมา

เริ่มต้นในปี 2523 จากดำริของศาสตราจารย์เกียรติคุณ นายแพทย์ ดร.ณัฐ ภมรประวัติ อธิการบดีมหาวิทยาลัยมหิดล  และ  ศาสตราจารย์ พเยาว์ เหมือนวงษ์ญาติ หัวหน้าภาควิชาเภสัชพฤกษศาสตร์ คณะเภสัชศาสตร์ ที่มีความประสงค์ให้พื้นที่มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตศาลายา มี “สวนสมุนไพร” ที่เป็นแหล่งอนุรักษ์พันธุ์พืชสมุนไพรไทยเพื่อการศึกษาและวิจัย โดยในระยะแรก ใช้ชื่อว่า “โครงการปลูกสวนสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์” ดำเนินการบนพื้นที่ 12 ไร่ จากนั้นมีการพัฒนาขยายพื้นที่เป็น 37 ไร่ รวบรวมพืชสมุนไพรประมาณ 600 ชนิด

ต่อมาในปี 2531 สวนสมุนไพรแห่งนี้ได้รับพระมหากรุณาธิคุณจาก สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง พระราชทานชื่อว่า “สิรีรุกขชาติ” และสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีเสด็จพระราชดำเนินทรงเป็นองค์ประธานในพิธีเปิด “สวนสมุนไพรสิรีรุกขชาติ” เมื่อวันที่ 8 สิงหาคม 2531 ซึ่งสวนสมุนไพรสิรีรุกขชาตินี้ บริหารและดำเนินงานโดยภาควิชาเภสัชพฤกษศาสตร์ คณะเภสัชศาสตร์ ซึ่งในปี 2536 สวนสมุนไพรสิรีรุกขชาติ ได้รับรางวัล “มหาวิทยาลัยมหิดล ประเภทดีเด่นเฉพาะทาง สาขาการบริการ”  และในปี 2539 ได้รับรางวัล “โครงการดีเด่นแห่งชาติ สาขาอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมด้านสมุนไพร ประจำปี 2539”    จากคณะกรรมการเอกลักษณ์ของชาติ สำนักนายกรัฐมนตรี

 

ต่อมาในปี 2550 ศาสตราจารย์คลินิก นายแพทย์ปิยะสกล สกลสัตยาทร อธิการบดีมหาวิทยาลัยมหิดล มีดำริให้ยกระดับพื้นที่สวนสมุนไพรสิรีรุกขชาติ เป็นพื้นที่อนุรักษ์ธรรมชาติ และเป็นศูนย์การเรียนรู้สมุนไพรไทยระดับประเทศและระดับนานาชาติ รวมทั้งเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ทางด้านพฤกษศาสตร์ด้วย มหาวิทยาลัยจึงได้ดำเนินการปรับภูมิทัศน์และขยายพื้นที่เป็น 140 ไร่ เพื่อเพิ่มศักยภาพสู่ระดับสากลและรองรับกิจกรรมต่างๆ โดยมีพื้นที่สำหรับจัดแสดงสมุนไพรในลานสมุนไพร จำนวน 7 ลาน รวมถึงสร้าง “ลานสมุนไพรเพื่อผู้พิการและผู้สูงอายุ” แห่งแรกในประเทศไทย พร้อมทั้ง นิทรรศการถาวร ภายใต้แนวคิด “สมุนไพร ภูมิปัญญาไทยสู่สากล” อีกทั้งยังจัดตั้ง “ศูนย์อ้างอิงทางพฤกษศาสตร์พืชสมุนไพรและเครื่องยา” เพื่อเป็นหน่วยงานวิจัยเพื่ออนุรักษ์ และขยายพันธุ์ โดยทำงานร่วมกับโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชในพระราชดำริของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ (อพ.สธ.) ให้บริการวิชาการในรูปแบบการจัดกิจกรรม การอบรมทั้งภาคทฤษฎี และปฏิบัติการแก่ผู้ที่มีความสนใจทุกกลุ่ม

ในวันที่ 22 เมษายน 2553 สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปีหลวง ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณพระราชทานชื่อสวนสมุนไพรใหม่ว่า “อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ” และ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีเสด็จพระราชดำเนินทรงเป็นองค์ประธานในพิธีวางศิลาฤกษ์ ในวันที่ 10 มิถุนายน 2556

เมื่อวันที่ 12 กันยายน 2560 อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีเสด็จพระราชดำเนินทรงเป็นองค์ประธานในพิธีเปิดอุทยานธรรมชาติฯ และเริ่มเปิดให้บริการกับนักเรียน นักศึกษา นักวิจัยและบุคคลทั่วไป อย่างเป็นทางการตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา
(ชมพิธีเปิดคลิก)

ต่อมาในปี 2560 ศาสตราจารย์ นายแพทย์บรรจง มไหสวริยะ อธิการบดีมหาวิทยาลัยมหิดล ได้แต่งตั้งรองศาสตราจารย์ ภญ.พร้อมจิต ศรลัมพ์ เป็นผู้จัดการอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ และในปี 2561 รองศาสตราจารย์ ดร.ภก.สมภพ ประธานธุรารักษ์ รองอธิการบดีฝ่ายพัฒนาคุณภาพและบริการวิชาการได้รับการแต่งตั้งให้เป็นรักษาการแทนผู้จัดการอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ซึ่งจากการออกแบบพื้นที่ของอุทยานธรรมชาติฯ ให้เข้าถึงได้สำหรับทุกคน ทั้งบุคคลทั่วไป  ผู้พิการและผู้สูงอายุ ส่งผลให้อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติได้รับประกาศเกียรติคุณให้เป็น “สถานที่อารยสถาปัตย์แห่งปี 2561 ประเภทแหล่งท่องเที่ยว Friendly Design” จากมูลนิธิอารยสถาปัตย์เพื่อคนทั้งมวล และในปีเดียวกันนี้ อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติได้เข้าร่วมการประกวดรางวัลพิพิธภัณฑ์และแหล่งเรียนรู้ดีเด่น (Museum Thailand Awards) จัดขึ้นโดยสถาบันพิพิธภัณฑ์การเรียนรู้แห่งชาติ (สพร.) ซึ่งเป็นองค์กรภายในของสำนักงานบริหารและพัฒนาองค์ความรู้ (องค์การมหาชน) ภายใต้การกำกับของสำนักนายกรัฐมนตรี โดยอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ได้รับรางวัล Museum Thailand Awards 2018 “รองชนะเลิศอันดับ 1 สาขาพิพิธภัณฑ์และแหล่งเรียนรู้ด้านสิ่งแวดล้อม”

เมื่อในวันที่  20 พฤษภาคม 2563  ตามดำริของ ศาสตราจารย์คลินิก    นายแพทย์ปิยะสกล สกลสัตยาทร นายกสภามหาวิทยาลัยมหิดล อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ได้รับการยกฐานะขึ้นเป็น “โครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ” สังกัดสำนักงานอธิการบดี มีวัตถุประสงค์เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้และพัฒนาการใช้ประโยชน์จากพืชสมุนไพรอย่างครบวงจร มีพันธกิจเพื่อการศึกษา วิจัยและบริการวิชาการ โดยมี รองศาสตราจารย์ ดร.ภก.สมภพ ประธานธุรารักษ์ เป็นรักษาการแทนผู้อำนวยการโครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ

 

ต่อมาวันที่ 9 มิถุนายน 2564 อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ได้รับการรับรองจาก Botanic Gardens Conservation International (BGCI) ให้เป็น “สวนพฤกษศาสตร์ที่มีมาตรฐานระดับสากล แห่งแรกในประเทศไทย” และ ในเดือนกันยายน 2564 อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ได้รับรางวัล Museum Thailand Awards 2021 ประเภทพิพิธภัณฑ์ด้านวิทยาศาสตร์และสิ่งแวดล้อม “รางวัลดีเด่น ด้านการอนุรักษ์และสืบสาน” รวบรวมพันธุ์พืชสมุนไพรจากตำรายาที่มีคุณค่าและหายากมากกว่า 900 ชนิด ได้รับการยกย่องว่าเป็นพิพิธภัณฑ์แหล่งเรียนรู้ที่มีทั้งคุณภาพแหล่งท่องเที่ยวเชิงการเรียนรู้ และมาตรฐานพิพิธภัณฑ์ตามแบบสากล

ปัจจุบัน รองศาสตราจารย์ ดร.ณัฏฐนียา โตรักษา ได้รับการแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่ง ผู้อำนวยการโครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ ตั้งแต่วันที่ 16 สิงหาคม 2564 โดยมีวิสัยทัศน์และกลยุทธ์ในการพัฒนาให้โครงการจัดตั้งสถาบันฯ เป็นพื้นที่รวบรวมและสร้าง “Wisdom of the Land” ในด้าน “การฟื้นฟูป่าและการใช้ประโยชน์จากพืชสมุนไพรอย่างครบวงจร รวมทั้งการเป็นพื้นที่ต้นแบบเพื่อการเรียนรู้และส่งเสริมสุขภาวะ (well-being) อย่างต่อเนื่องและยั่งยืน” ซึ่งนับตั้งแต่การบริหารในปีงบประมาณ 2565 โครงการจัดตั้งสถาบันฯ ได้รับรางวัลและการรับรองมาตรฐานต่างๆ มากมาย อาทิ มาตรฐาน SHA (และ SHA Plus) ประเภทนันทนาการและการท่องเที่ยว, Museum Thailand Awards (รางวัลดีเด่นด้านการอนุรักษ์และสืบสาน), รางวัลแหล่งท่องเที่ยวเชิงสุขภาพภูมิปัญญาไทยและสมุนไพร ระดับดีเยี่ยม, รางวัลโล่เครื่องหมายมาตรฐานการท่องเที่ยวไทย, รางวัลอุตสาหกรรมท่องเที่ยวไทย Thailand Tourism “Gold” Awards (ระดับยอดเยี่ยม) สาขาแหล่งท่องเที่ยวเพื่อการเรียนรู้ (Learning & Doing) โดยการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย (ททท.) และรางวัล STAR ระดับ 5 ดาว (Sustainable Tourism Acceleration Rating) จาก ททท. ซึ่ง ณ ปัจจุบัน โครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ (ภายใต้การกำกับดูแลของคณะกรรมการนโยบายโครงการฯ) อยู่ระหว่างการเตรียมจัดตั้งเป็น “สถาบัน” มีฐานะเป็นส่วนงานของมหาวิทยาลัยมหิดล ภายในปี 2568 ตามข้อบังคับมหาวิทยาลัยมหิดล ว่าด้วยการดำเนินงานของโครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ พ.ศ. 2564

ดอกไม้สัญลักษณ์โครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ

สิรีสกลธรณ์ cover website edit ดอกไม้สัญลักษณ์

บัว “สิรีสกลธรณ์” (Sireesakolthon) มีความหมายว่า “บริบูรณ์ด้วยมิ่งขวัญและความทรงจำของแผ่นดิน”

ตั้งชื่อโดย: ศาสตราจารย์คลินิกเกียรติคุณ นายแพทย์ปิยะสกล สกลสัตยาทร

บัวสิรีสกลธรณ์ มีลักษณะดอกสีม่วงสลับขาว กลีบดอกเรียงซ้อนกันหลายชั้น ปลายกลีบเรียวแหลม มีกลิ่นหอมอ่อนๆ ดอกดก ใบมีสีเขียวอ่อน การแตกหน่อระดับกลาง ปลูกง่ายและค่อนข้างทน เป็นบัวพันธุ์ใหม่ลูกผสม (บัวผัน–บัวผัน) ที่ถูกค้นพบโดยปางอุบล (สวนบัว) ซึ่งปางอุบล มอบพันธุ์บัวดังกล่าวให้กับโครงการจัดตั้งสถาบันอุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ
เนื่องในโอกาส 12 สิงหาคม วันแม่แห่งชาติ ประจำปี 2565 โดยบัวสิรีสกลธรณ์ ได้รับการรับรองพันธุ์พืชขึ้นทะเบียนจากกรมวิชาการเกษตร ตามพระราชบัญญัติพันธุ์พืช พ.ศ. 2518
เมื่อวันที่ 3 สิงหาคม พ.ศ. 2566 โดยเป็นเจ้าของร่วมระหว่าง มหาวิทยาลัยมหิดล และปางอุบล (คุณปริมลาภ ชูเกียรติมั่น)